Բոլոր կենդանի օրգանիզմներին բնորոշ է սննդառությունը: Սննդում պարունակվում են նյութեր, որոնք անհրաժեշտ են նոր բջիջների առաջացման և օրգանիզմի կենսագործունեությունն էներգիայով ապահովելու համար:
Օրգանիզմի՝ նյութեր և էներգիա հայթայթելու գործընթացը կոչվում է սննդառություն:
Բույսերը չունեն հատուկ մարսողական համակարգ, քանի որ անհրաժեշտ սննդարար նյութերն առաջանում են նրանց բջիջներում լուսասինթեզի արդյունքում: Բույսերի մեծամասնությանը բնորոշ է հողային (հանքային) և օդային (լուսասինթեզ) սնուցում: Հողային սնուցումն իրականացնում է արմատային համակարգը, որը հողից ներծծում է ջուր և դրանում լուծված հանքային նյութեր, որոնք փոխադրող անոթներով հասնում են տերևներին:

Օդային սնուցման հիմնական օրգանները կանաչ տերևներն են: Տերևները օդից վերցնում են ածխաթթու գազը: Ցամաքային բույսերն ածխաթթու գազը կլանում են օդից, իսկ ջրային բույսերը՝ ջրից:
Տերևի քլորոպլաստերը պարունակում են կանաչ գունանյութ՝ քլորոֆիլ, որտեղ Արեգակի լույսի էներգիայի հաշվին անօրգանական նյութերից՝ ջրից և ածխաթթու գազից, սինթեզվում են օրգանական նյութեր, և անջատվում են թթվածին: Այս երևույթն անվանում են լուսասինթեզ, իսկ այս եղանակով սնվող օրգանիզմներին՝ ավտոտրոֆ:
Կենդանիները, սնկերը և բակտերիաների մեծ մասը չեն կարող ինքնուրույն սինթեզել օրգանական նյութեր. նրանք սնվում են այլ օրգանիզմներում կուտակված պատրաստի օրգանական նյութերով: Այդպիսի օրգանիզմները ստացել են հետերոտրոֆ անվանումը: Կենդանիները սննդառության գործընթացում օգտագործում են բույսերում կուտակված արեգակնային էներգիան: Այն կենդանիները, որոնք սնվում են միայն բույսերով կոչվում են բուսակեր կենդանիներ: Գիշատիչները սնվում են բուսակեր կենդանիներով: Կենդանիների դիակներով սնվող կենդանիներն անվանվում են դիակերներ:
Բնության մեջ հանդիպում են օրգանիզմներ, որոնք սնվում են՝ այլ օրգանիզմների հետ համակեցություն առաջացնելով: Կան նաև օրգանիզմներ, որոնք ամբողջությամբ ապրում են այլ օրգանիզմի հաշվին՝ նրան ոչինչ չտալով: Դրանք մակաբույծներն են:
Սննդանյութերի բարդ օրգանական միացությունները՝ սպիտակուցները, ածխաջրերը և ճարպերը, վերածվում են պարզ միացությունների, որոնք ներծծվում են արյան մեջ և տարածվում ամբողջ օրգանիզմում: Սննդի այսպիսի մշակումը կոչվում է մարսողություն, որն իրականանում է մարսողական համակարգում:
Հարցեր

1. Սննդառության ի՞նչ եղանակներ են ձեզ հայտնի:

հողային (հանքային) և օդային (լուսասինթեզ) սնուցում, ավտոտրոֆ, բուսակեր, դիակեր և մակաբույծներ։

1. Ինչպե՞ս են սնվում բույսերը:

Բույսերի մեծամասնությանը բնորոշ է հողային (հանքային) և օդային (լուսասինթեզ) սնուցում: Հողային սնուցումն իրականացնում է արմատային համակարգը, որը հողից ներծծում է ջուր և դրանում լուծված հանքային նյութեր, որոնք փոխադրող անոթներով հասնում են տերևներին:

Օդային սնուցման հիմնական օրգանները կանաչ տերևներն են: Տերևները օդից վերցնում են ածխաթթու գազը: Ցամաքային բույսերն ածխաթթու գազը կլանում են օդից, իսկ ջրային բույսերը՝ ջրից:

1. Որո՞նք են ավտոտրոֆ և հետերոտրոֆ օրգանիզմները:

Տերևի քլորոպլաստերը պարունակում են կանաչ գունանյութ՝ քլորոֆիլ, որտեղ Արեգակի լույսի էներգիայի հաշվին անօրգանական նյութերից՝ ջրից և ածխաթթու գազից, սինթեզվում են օրգանական նյութեր, և անջատվում են թթվածին: Այս երևույթն անվանում են լուսասինթեզ, իսկ այս եղանակով սնվող օրգանիզմներին՝ ավտոտրոֆ:

Կենդանիները, սնկերը և բակտերիաների մեծ մասը չեն կարող ինքնուրույն սինթեզել օրգանական նյութեր. նրանք սնվում են այլ օրգանիզմներում կուտակված պատրաստի օրգանական նյութերով: Այդպիսի օրգանիզմները ստացել են հետերոտրոֆ անվանումը:

1. Ո՞ր բույսերն են սնվում կենդանիներով և ինչու՞:

Որոշ բույսեր, ինչպես Ուտող բույսերը, սնվում են կենդանիներով լրացնելով սննդանյութերի պակասը։

Յուրաքանչյուր կենդանի օրգանիզմ կազմված է բջիջներից: Բազմաբջիջ օրգանիզմների կառուցվածքային փոքրագույն մասնիկը բջիջն է: Բջիջներից առաջացնում են հյուսվածքներ, հյուսվածքներից օրգաններ, օրգաններից՝ օրգանների համակարգեր:
Կենդանի օրգանիզմում յուրաքանչյուր օրգան և օրգանների համակարգ կատարում է որոշակի գործառույթ: Դրանց փոխկապակցված աշխատանքն ապահովում է օրգանիզմի՝ որպես միասնական համակարգի կենսագործունեություն:

Օրգաններից որևէ մեկի աշխատանքի խանգարումն անմիջապես ազդում է մյուս օրգանների և ամբողջ օրգանիզմի աշխատանքի վրա:
Կենդանիների մարսողական համակարգն ապահովում է օրգանիզմը սննդարար նյութերով: Մարսողության կամ սննդանյութերի ներծծման ցանկացած խանգարում անդրադառնում է բոլոր օրգանների աշխատանքի վրա: Չստանալով բավարար քանակությամբ սննդարար նյութեր՝ օրգանիզմի աճը դանդաղում է, խանգարվում է բջիջների վերականգնումը, նվազում է ակտիվությունը:
Բույսերի կյանքը սկսվում է սերմի ծլումից: Տերևներում սննդարար նյութեր չեն կարող առաջանալ առանց ջրի և նրա մեջ լուծված հանքային աղերի: Դրանք արմատներով ներծծվում են հողից և ցողունով հասնում տերևներին: Արմատի կամ ցողունի ցանկացած վնասվածք խանգարում է այդ գործընթացին, և տերևները ջուր և հանքային նյութեր չեն ստանում: Միևնույն ժամանակ առանց տերևներում սինթեզված սննդարար նյութերի անհնար է արմատների և ցողունների աճը: Այն չի կարող ծաղկել, ձևավորել պտուղներ և սերմեր:
Կենդանի օրգանիզմների աճն ու զարգացումը, շնչառությունը, սնուցումը, բազմացումը կախված են շրջակա միջավայրի պայմաններից: Բոլոր կենդանի օրգանիզմները արձագանքում են շրջակա միջավայրի փոփոխություններին, և դրանից է կախված նրանց կենսագործունեությունը:

Օրգանիզմը՝ որպես ամբողջական համակարգ

Հարցեր
1. Ինչո՞վ է պայմանավորված օրգանիզմի ամբողջականությունը:

Յուրաքանչյուր կենդանի օրգանիզմ կազմված է բջիջներից: Բազմաբջիջ օրգանիզմների կառուցվածքային փոքրագույն մասնիկը բջիջն է: Բջիջներից առաջացնում են հյուսվածքներ, հյուսվածքներից օրգաններ, օրգաններից՝ օրգանների համակարգեր:
Կենդանի օրգանիզմում յուրաքանչյուր օրգան և օրգանների համակարգ կատարում է որոշակի գործառույթ:
2. Ի՞նչ տեղի կունենա, եթե կենդանին չստանա բավարար քանակությամբ սննդանյութ:

Մարսողության կամ սննդանյութերի ներծծման ցանկացած խանգարում անդրադառնում է բոլոր օրգանների աշխատանքի վրա: Չստանալով բավարար քանակությամբ սննդարար նյութեր՝ օրգանիզմի աճը դանդաղում է, խանգարվում է բջիջների վերականգնումը, նվազում է ակտիվությունը:

1. Прочитайте текст и скажите, что такое режим дня и почему
его важно соблюдать.

Режим дня — это определённая после՛довательность всех действий человека, которые нужно выполнять в течение дня, чтобы улучшить свою жизнь и
своё здоровье.

РЕЖИМ ДНЯ

Режим дня — это определённая после՛довательность всех действий человека, которые нужно выполнять в течение дня, чтобы улучшить свою жизнь и
своё здоровье. Направлен он на то, чтобы рациона՛льно использовать своё
время. С помощью режима дня можно контролировать свой труд, спортивные
занятия и отдых, правильно чередовать физическую и умственную активность.
Чтобы режим дня был правильным, необходимо при его составлении
учитывать ли՛чные особенности человека.

1. Режим дня обеспечивает полноценный отдых и здоровый сон.
2. Повышает иммунитет.
3. Нормализует работу нервной системы.
4. Обеспечивает необходимую для организма физическую активность.
5. Улучшает работу внутренних органов человека.
6. Снижает риск набрать лишний вес.
7. Учит правильно использовать время.
   По материалам интернета
   после՛довательность – հաջորդականություն
   рациона՛льно – разу՛мно, проду՛манно
   ли՛чный – անհատական

2. Объясните значение следующих слов и выражений.

Рационально использовать время – грамотно и эффективно распределять время, чтобы достигать максимальной продуктивности без лишних затрат, чередовать – последовательно сменять одно действие, физическая и умственная активность – два вида деятельности:

Физическая активность – движение тела, занятия спортом, физический труд.

Умственная активность – работа мозга: мышление, обучение, решение задач.

Личные (индивидуальные) особенности – уникальные черты человека, такие как характер, способности, привычки, темп работы, …., полноценный отдых – качественное восстановление сил, включающее здоровый сон, расслабление и отвлечение от работы, иммунитет – способность организма сопротивляться инфекциям и болезням, нервная система – система органов (мозг, нервы, спинной мозг), отвечающая за управление организмом и реакцию на внешние раздражители. набрать лишний вес – увеличить массу тела сверх нормы, обычно из-за неправильного питания или недостаточной физической активности.

3. Ответьте на вопросы.

1.Может ли правильно составленный режим дня улучшить жизнь и
здоровье человека? да 2. Как режим дня может помочь контролировать свой
труд, спортивные занятия и отдых? Режим дня правильно распределяет наше время из-за этого мы можем контролировать свой труд, спортивные занятия и отдых. 3. Как связан иммунитет с правильным режимом дня?

4. Перепишите предложения, раскрывая скобки.

1. Только какой-то белый кружочек прыгал по экрану. 2. А пока можно к
дедушке забежать. 3. Побегу тогда в школу на тренировку. 4. Все уже
собрались в зале. 5. Прозвенел звонок, и я бросился из класса. 6. И тут в
дверь позвонили. 7. Я быстро добежал до дома. 8. Из дома он пошёл в школу.

5. Вместо точек вставьте в, на, напротив, из, к, по.

1. Я никогда не опаздываю в школу. 2. Какой-то кружочек прыгал по экрану. 3. А пока можно к дедушке забежать. 4. Побегу тогда в школу на тренировку. 5. И тут в дверь позвонили. 6. Я вышел из магазина и пошёл домой. 7. Остановка автобуса находится напротив моего дома.

6. Перепишите предложения. В конце предложения поставьте (. ? !).

1. Ну что, кто кого победил? 2. Что же делать? 3. Мне некогда. Не отвлекай. Я газету читаю. 4. Ну никому, никому я не нужен… 5. Неужели из-за дня рождения обиделся? Ну и пусть! 6. Вернулся я домой. 7. Пока я с чудовищами сражался, всех друзей растерял. 8. Мне даже показалось, что это не кружочек прыгает по экрану, а вампир!

УРОК 2. СПОРТ И РЕЖИМ ДНЯ

1.Прочитайте текст . Какую пользу приносят занятия
спортом?

Спорт укрепляет здоровье, воспитывает характер, делает человека
сильным и выносливым, закаляет организм, поднимает
настроение.

СПОРТ

Спорт укрепляет здоровье, воспитывает характер, делает человека
сильным и выносливым, закаляет организм (կոփում է մարմինը), поднимает
настроение. Люди, регулярно занимающиеся спортом, выглядят моложе и меньше болеют. Спорт делает человека энергичным, приносит радость
победы над соперником и над самим собой.
Занятия спортом укрепляют силу воли и дисциплинируют людей. Только
люди с сильным характером способны дружить со спортом.
По материалам интернета

2. Вместо точек вставьте подходящие слова в нужной форме из слов
для справок.

1. Спорт укрепляет здоровье, воспитывает характер, делает человека сильным и выносливым, закаляет организм, поднимает настроение.
2. Спорт делает человека энергичным, приносит радость победы над соперником и над самим собой.
3. Занятия спортом развивают силу воли и дисциплинируют людей. Только люди с сильным характером способны дружить со спортом.

Слова для справок: делать, укреплять, приносить, дружить воспитывать,
дисциплинировать, делать, закалять, поднимать

3. Найдите ответы на вопросы в тексте и прочитайте их.

1.Как влияет спорт на здоровье и характер человека? Спорт укрепляет здоровье, воспитывает характер, делает человека сильным и выносливым, закаляет организм, поднимает
настроение. 2. Как выглядят люди, которые постоянно занимаются спортом? Люди, регулярно занимающиеся спортом, выглядят моложе и меньше болеют. 3. Какую радость приносит людям
спорт? Спорт делает человека энергичным, приносит радость победы над соперником и над самим собой. 4. Все ли люди способны постоянно заниматься спортом? Только
люди с сильным характером способны дружить со спортом.

4. Ответы на вопросы.

1. Для чего надо заниматься спортом? 2. Как спорт меняет человека? 3. Почему здоровый образ жизни невозможно представить без занятий спортом? 4.Какое место занимает спорт в вашей жизни?

5. Согласны ли вы с тем, что…

1. Глупо тратить свободное время на занятия спортом, когда есть столько
интересных и полезных занятий. нет 2. Лучше играть в футбол на компьютере,
чем во дворе. нет 3. Люди, которые бегают по утрам, потом весь день хотят спать. нет 4.Спортом должны заниматься профессиональные спортсмены. нет 5. Если
хочешь укрепить своё здоровье и меньше болеть, по утрам надо делать
гимнастику и обливаться холодной водой. да

6. Прочитайте данные ниже сложные слова (բարդ բառեր) и скажите, от
каких слов они образовались.

1. Детсад — детский сад
2. Пылесос —пыль сосать
3. Пароход — пар ход
4. Вездеход — везде ход

Согласные звуки образуют пары по твердости-мягкости и называются соответствующе — парными. Вот таблица всех парных твердых и мягких согласных звуков.

[б] [в] [г] [д] [з] [с] [к] [л] [м] [н] [п] [р] [т] [ф] [х]
[б’] [в’] [г’] [д’] [з’] [с’] [к’] [л’] [м’] [н’] [п’] [р’] [т’] [ф’] [х’]

Однако в русском языке есть согласные, у которых такой пары нет: они могут быть только мягкими или только твердыми. Такие звуки называются непарными. Например, согласные звуки [ж], [ш] и [ц] не имеют пары, они всегда твердые. Даже если в слове за ними стоят буквы, которые обозначают мягкость согласных звуков: я, е, ё, ю, и или ь.

Пример
Жёлтый [жо́лтый], широкий [шыро́к’ий], шёл [шо́л], жизнь [жы́з’н’], видишь [в’и́д’иш] и т. д.

Твердые и мягкие согласные звуки

Твердые и мягкие согласные различаются особенностями артикуляции, а именно положением языка: при образовании мягких согласных все тело языка сдвигается вперед, а средняя часть спинки языка приподнимается к твердому нёбу, при образовании твердых согласных тело языка сдвигается назад.

Согласные образуют 15 пар, противопоставленных по твердости / мягкости: [б] – [б’], [в] – [в’], [г] – [г’], [д] – [д’], [з] – [з’], [к] – [к’], [л] – [л’], [м] – [м’], [н] – [н’], [п] – [п’], [р] – [р’], [с] – [с’], [т] – [т’], [ф] – [ф’], [х] – [х’].

К твердым непарным относят согласные [ц], [ш], [ж], а к мягким непарным – согласные [ч’], [щ’], [й’] (непарным мягким является также звук [ж’], встречающийся в некоторых словах в речи отдельных носителей языка).

Согласные [ш] и [щ’] (а также [ж] и [ж’]) пар не образуют, так как отличаются не только твердостью / мягкостью, но и краткостью / долготой.

Сказанное можно обобщить в следующей таблице:

	парные (15 пар)	непарные
твердые	б в г д з к л м н п р с т ф х	ж ш ц
мягкие	б’ в’ г’ д’ з’ к’ л’ м’ н’ п’ р’ с’ т’ ф’ х’	ч’ щ’ й’

7. От каких слов образовались следующие слова? Вставьте пропущенные буквы.

• Луноход (от луна + ходить)
• Пешеход (հետիոտն) (от пеший + ходить)
• Головоломка (գլուխկոտրուկ) (от голова + ломать)
• Старшеклассник (от старший + класс)
• Самовар (от сам + варить)
• Книголюб (от книга + любить)
• Мусоровоз (от мусор + возить)
• Черноволосый (от чёрный + волосы)
• Розовощёкий (от розовый + щёки)
• Сероглазый (от серый + глаза)
• Птицелов (от птица + ловить)
• Мореход (от море + ходить)

8. Прочитайте данные ниже слова. Обратите внимание на то, как
образуются названия жителей стран и городов.
Армения – армянин, армянка Гюмри – гюмриец, гюмрийка
Украина – украинец, украинка Англия – англичанин, англичанка
Ереван – ереванец, ереванка Москва – москвич, москвичка

9. Прочитайте текст самостоятельно. Что значит питаться правильно?

Правильное питание помогает улучшить результаты тренировок и
чувствовать себя лучше.
ПРАВИЛЬНОЕ ПИТАНИЕ

Чтобы хорошо выглядеть и быть здоровым одних тренировок мало —
нужно ещё правильно питаться. Это особенно важно при занятиях спортом.
Правильное питание помогает улучшить результаты тренировок и
чувствовать себя лучше. Вот несколько важных правил:

Правило №1. Никакого сахара. Когда сахар попадает в организм, он
замедляет сжига՛ние жиро՛в. Жиры не уходят во время тренировок, а
человек набирает лишний вес. Сахар содержится не только в шоколаде,
тортах и пирожных, но и в йогуртах и сладких соках.
Правило №2. Молоко и молочные продукты нужно выбирать с низким
содержанием жира.
Правило №3. Меньше есть жареную пищу. Жареная еда увеличивает
риск онкологических заболеваний. Поэтому продукты лучше варить.
Правило №4. Мясо животных и мясные продукты, содержат много
жира, а это вредно для сердца. Такие продукты лучше заменить мясом
птицы и рыбой.
Правило №5. Больше воды. Вода помогает снижать температуру тела,
потому её нужно пить во время тренировок.
Правило №6. Ежедневно нужно съедать не меньше четырёхсот грамм
свежих фруктов и овощей. В них содержится много витаминов, которые
необходимы организму.

Правило №7. Избегать вредных продуктов. Вредные продукты – это
гамбургеры, шаурма и карто՛фель фри, кетчуп и майонез, сладкие
газиро՛ванные напитки и кофе, чипсы, конфеты и жвачки.
Завтрак и обед должны быть наиболее пита՛тельны. Ужинать надо за
два часа до сна. Ужин должен быть лёгким: стакан мацони или творог.
По материалам интернета
сжига՛ние жиро՛в — ճարպերի այրում газиро՛ванный – գազավորված
карто՛фель фри — кусо՛чки карто՛феля, обжа՛ренные в расти՛тельном ма՛сле
пита՛тельный — սննդարար

10. Найдите ответы на вопросы в тексте и прочитайте их.

1. Что нужно для того, чтобы хорошо выглядеть и быть здоровым?
   Нужно правильно питаться и заниматься спортом.
2. Почему нужно меньше есть сахара?
   Сахар замедляет сжигание жиров, из-за чего жиры не уходят во время тренировок, и человек набирает лишний вес.
3. В каких продуктах содержится сахар?
   Сахар содержится не только в шоколаде, тортах и пирожных, но и в йогуртах и сладких соках.
4. Почему нужно меньше есть жареную пищу?
   Жареная еда увеличивает риск онкологических заболеваний.
5. Чем лучше заменить мясо животных и мясные продукты?
   Их лучше заменить мясом птицы и рыбой.
6. Почему нужно пить больше воды?
   Вода помогает снижать температуру тела, поэтому её нужно пить во время тренировок.
7. Почему нужно больше есть фруктов и овощей?
   В них содержится много витаминов, которые необходимы организму.
8. Какие продукты являются вредными?
   Вредные продукты – это гамбургеры, шаурма и картофель фри, кетчуп и майонез, сладкие газированные напитки и кофе, чипсы, конфеты и жвачки.
9. Каким должен быть режим питания?
   Завтрак и обед должны быть наиболее питательными. Ужинать надо за два часа до сна, и ужин должен быть лёгким: стакан мацони или творог.

11. Ответьте на вопросы.

1. Почему для того, чтобы быть здоровым, одних тренировок мало?
   Одних тренировок недостаточно, потому что правильное питание играет ключевую роль в поддержании здоровья. Без сбалансированного рациона организм не получает необходимых витаминов и минералов, а тренировки могут не давать желаемых результатов, например, жиры не будут эффективно сжигаться.
2. Чем вреден сахар?
   Сахар замедляет процесс сжигания жиров, способствует набору лишнего веса и содержится во многих продуктах, включая йогурты и сладкие соки.
3. Почему лучше заменить жареную пищу варёной?
   Жареная пища увеличивает риск онкологических заболеваний, поэтому её лучше заменить варёной, которая считается более полезной для здоровья.
4. Почему вместо мяса лучше есть рыбу?
   Мясо животных содержит много жира, что вредно для сердца, а рыба и мясо птицы – более полезные и менее жирные альтернативы.
5. Чем полезны фрукты и овощи?
   Они содержат много витаминов, необходимых организму, и их рекомендуется употреблять ежедневно (не менее 400 граммов).
6. Какие продукты являются вредными?
   Вредные продукты: гамбургеры, шаурма, картофель фри, кетчуп, майонез, сладкие газированные напитки, кофе, чипсы, конфеты и жвачки.

Հռոմեական կայսրությունը նորանվաճ տարածքներում ստեղծում էր նահանգներ՝ պրովինցիա։ Այնտեղ հաստատվում էին Իտալիայից եկած առևտրականներ, հողատերեր և վաշխառուներ, որոնք կազմում էին բնակչության արտոնյալ խավը։ Հռոմեացիները գիտակցում էին, որ միայն ռազմական հարկադրանքով հնարավոր չէ կայուն գերիշխանություն ապահովել հպատակեցված երկրներում։ Անհրաժեշտ էր տեղի բնակչությանը ներառել կայսրության քաղաքական, տնտեսական և հոգևոր–մշակութային համակարգում։ Այդ նպատակով իրականացվում էր հռոմեականացման քաղաքականություն։ Տեղական բնակչության մի մասին տրվում էր հռոմեական քաղաքացիություն։ Հռոմեացիները նպաստավոր պայմաններ էին ստեղծում տնտեսության զարգացման համար, հիմնում էին բարեկարգ ճանապարհներ։ Լայնորեն ներթափանցում էր հռոմեական մշակույթը՝ դպրոցների բացում, լատիներենի դասավանդում, քաղաքների հիմնում և այլն։

Ստրուկները
Հռոմեական պետությունում մեծ թիվ էին կազմում ստրուկները։ Հսկայական նվաճումների հետևանքով գերի վերցված կամ նվաճված երկրների բնակչության զգալի մասին հռոմեացիները ստրկացնում էին։ Հատկապես բարձր էին գնահատվում հույն ստրուկները, որոնք սովորաբար գրագետ էին։ Մեծահարուստ հռոմեացիները նրանց ձեռք էին բերում որպես իրենց երեխաների ուսուցիչներ և դաստիարակներ։ Ֆիզիկապես ուժեղ ստրուկներից պատրաստում էին գլադիատորներ։ Նրանք հատուկ կառուցված շենքերում՝ ամֆիթատրոններում, կռվում էին այլ գլադիատորների կամ կենդանիների դեմ։ Այդ արյունալի ներկայացումները հռոմեացիների հիմնական զվարճանքներից էին։

Արևմտյան Հռոմեական կայսրության թուլացումը և անկումը
Հռոմի կայսր Դիոկղետիանոսի օրոք անցկացվեցին կառավարչական և ռազմական բարեփոխումներ: Դրանով հիմք դրվեց կառավարման նոր եղանակին՝
դոմինատին: Դրա էությունն այն էր, որ ստեղծվեց ռազմական միապետություն՝ մեկ անձի անսահմանափակ իշխանությամբ։ Կայսեր իշխանությունը աստվածացվում էր։ Բոլոր քաղաքացիները համարվում էին կայսեր, այլ ոչ պետության հպատակները։ 330 թ. կայսրության մայրաքաղաքը տեղափոխվեց արևելք։ Կոստանդիանոս I կայսրը Բյուզանդիոն բնակավայրի տեղում կառուցեց Նոր Հռոմը, որը նրա պատվին կոչվեց Կոստանդնուպոլիս։Արտաքին և ներքին խնդիրների պատճառով 395 թ.կայսրությունը բաժանվեց երկու մասի՝ Արևելյան և
Արևմտյան։ Արևելյան կայսրությունը, որը հայտնի է նաև որպես Բյուզանդական կայսրություն, շարունակեց իր գոյությունը ավելի քան հազար տարի։ Արևմտահռոմեական կայսրությունը գերմանական և այլ ցեղերի հարձակումների հետևանքով թուլացավ: Կայսրության տարածքում հաստատված գերմանական ցեղերը, ստեղծեցին իրենց պետությունները։ 476 թ. բարբարոսների կողմից Հռոմի վերջին կայսրը գահընկեց արվեց։ Այսպես պատմության ասպարեզից դուրս եկավ Արևմտահռոմեական կայսրությունը։

Առաջադրանքներ

1.Ի՞նչ է նշանակում պրովինցիա։

Պրովինցիա նշանակում է Հռոմեական կայսրության կողմից նվաճված տարածք, որը կառավարվում էր հռոմեական կառավարիչների կողմից։ Այստեղ հաստատվում էին հռոմեացի հողատերեր, առևտրականներ և վաշխառուներ, որոնք կազմում էին արտոնյալ խավը։

2.Ովքե՞ր էին ստրուկները:

Ստրուկները գերիներ կամ նվաճված ժողովուրդների ներկայացուցիչներ էին, որոնք զրկված էին ազատությունից և սեփականատերերի սեփականությունն էին։ Նրանք աշխատում էին գյուղատնտեսությունում, տնային տնտեսությունում, հանքերում կամ որպես ուսուցիչներ։ Հույն ստրուկները հաճախ գրագետ էին և ծառայում էին որպես դաստիարակներ։

3.Ովքե՞ր էին գլադիատորները։

Գլադիատորները ստրուկներ կամ ռազմագերիներ էին, որոնք մարզվում էին մարտերում մասնակցելու համար։ Նրանք կռվում էին ամֆիթատրոններում՝ միմյանց կամ վայրի կենդանիների դեմ՝ հանդիսատեսի զվարճանքի համար։

4.Ո՞վ էր Դիոկղետիանոսը: Կառավարման մեջ ի՞նչ նորություն մտցրեց նա:

Դիոկղետիանոսը Հռոմեական կայսր էր (284–305 թթ.), ով իրականացրեց կառավարման և զինված ուժերի բարեփոխումներ։ Նա ներմուծեց դոմինատ կառավարման համակարգը, որտեղ կայսրը համարվում էր բացարձակ միապետ, նրա իշխանությունը աստվածացված էր, իսկ քաղաքացիները դարձան կայսեր հպատակներ։

5.Ո՞ւմ օրոք և ե՞րբ փոխվեց կայսրության մայրաքաղաքը:

Կայսրության մայրաքաղաքը Կոստանդիանոս I-ի օրոք 330 թ. տեղափոխվեց Բյուզանդիոն, որը վերանվանվեց Նոր Հռոմ (հետագայում՝ Կոստանդնուպոլիս)։

6.Ինչպե՞ս է այդ քաղաքը այսօր կոչվում։

Այդ քաղաքը այսօր կոչվում է Ստամբուլ (Թուրքիայի մայրաքաղաքը)։

7.Ինչո՞ւ տրոհվեց Հռոմեական կայսրությունը:Քանի՞ մասի բաժանվեց այն:

Հռոմեական կայսրությունը տրոհվեց 395 թ.՝ արտաքին հարձակումների, տնտեսական ճգնաժամերի և ներքին անկայունության պատճառով։ Այն բաժանվեց 2 մասի.

• Արևմտյան Հռոմեական կայսրություն (կենտրոնը՝ Հռոմ)
• Արևելյան Հռոմեական (Բյուզանդական) կայսրություն (կենտրոնը՝ Կոստանդնուպոլիս)

8.Ե՞րբ է անկում ապրել Արևմտահռոմեական կայսրությունը։

Արևմտահռոմեական կայսրությունը անկում ապրեց 476 թ., երբ գերմանացի զորավար Օդոակրը գահընկեց արեց վերջին կայսր Ռոմուլոս Օգոստուլոսին։

Ուսումնասիրություն

Հռոմեական մշակույթը
Հռոմեացիների ստեղծած մշակույթի վրա մեծ էր հունականի ազդեցությունը։ Հարուստ հռոմեացիները իրենց երեխաներին ուղարկում էին Հունաստան՝
դպրոցներում սովորելու։ Շատ հույն փիլիսոփաներ և մշակույթի գործիչներ տեղափոխվում էին Հռոմ։ Հունական օրինակով հռոմեական քաղաքներում կառուցվում էին թատրոններ։
Լատիներեն էին թարգմանվում հունական գիտական և գրական ստեղծագործություններ։ Հունական մշակույթի ազդեցությունը առավել մեծացավ հատկապես այն բանից հետո, երբ Հունաստանից մեծ քանակությամբ արվեստի գործեր տեղափոխվեցին Հռոմ։Հին Հռոմը ուներ զարգացած իրավական համակարգ։ Հռոմի ամենավաղ օրենքները գրված էին Տասներկու տախտակների վրա։ Ճարտարապետության ոլորտում հատկապես բնութագրական է քաղաքաշինությունը։ Հռոմում ծաղկում ապրեց նաև քանդակագործությունը։ Մեծ թվով քանդակներ ստեղծվում էին անհատական պատվերներով։Հռոմեական կայսրությունում է ծագել նաև քրիստոնեությունը։ Կոստանդիանոս I կայսեր 313 թ. Միլանի հրովարտակով քրիստոնյաները ստացան դավանանքի ազատություն։ Հետագայում քրիստոնեությունը դարձավ պաշտոնական կրոն։ Կայսրության խոշոր քաղաքներում՝ Ալեքսանդրիա, Հռոմ, Կոստանդնուպոլիս, Երուսաղեմ, Անտիոք, ստեղծվեցին եպիսկոպոսություններ, որոնց առաջնորդները ստացան պատրիարք
տիտղոսը։ Իսկ Հռոմի և Ալեքսանդրիայի պատրիարքները կոչվում էին նաև պապեր։

Հռոմեական քաղաքակրթության ազդեցությունը ժամանակակից աշխարհի վրա
Մարդկությունը մինչ օրս օգտվում է հռոմեացիների կողմից ստեղծված քաղաքական, գիտական և մշակութային արժեքներից։ Հին հռոմեացիների հայտնի հայտնագործություններից էր բետոնը։ Այդ շինանյութը լայնորեն օգտագործվում էր Հռոմեական պետությունում և թույլ էր տալիս ամուր և վիթխարածավալ շինություններ կառուցել։ Հռոմեացիները գլադիատորական մարտերի համար կառուցում էին հսկայական շինություններ՝ ամֆիթատրոններ։ Դրանք հունական թատրոնների կատարելագործված տարբերակներն էին և համարվում են ներկայիս ֆուտբոլային մարզադաշտերի նախատիպերը։ Ամֆիթատրոններից խոշորագույնը Հռոմի Կոլիզեումն էր, որը տեղավորում էր մոտ 60 հազար հանդիսական։Պատերազմից հաղթանակով վերադարձած զորավարների պատվին կառուցում էին ժամանակավոր հաղթակամարներ: Դրանց տակով պետք է հանդիսավոր անցնեին զորավարը, նրա զինվորները և ռազմագերիները։ Հետագայում հաղթակամարները դարձան մշտական և հռոմեական քաղաքների կարևոր
ճարտարապետական կառույցներից էին: Նոր ժամանակներում դրանց օրինակով եվրոպական շատ քաղաքներում կառուցվեցին հաղթակամարներ։ Հին Հռոմում կատարելագործեցին ջրմուղը և կոյուղին: Հռոմեացիները կատարելության հասցրին ջրանցույցների շինարարությունը։ Այն թույլ էր տալիս տասնյակ կիլոմետր հեռու վայրերից խմելու և ոռոգման ջուր բերել։Հռոմեական իրավական մտքի ձեռքբերումներից էր իրավունքի՝ որպես առանձին գիտության սահմանումը, իրավաբանի հաստատության ստեղծումը։ Արդի իրավագիտության բազմաթիվ տերմիններ, ինչպես նաև դատարանում երդվելը ժառանգվել են հռոմեական դարաշրջանից։ Հռոմեական պետության օրենքները և օրենսդրական համակարգը մեծ ազդեցություն են թողել եվրոպական և համաշխարհային իրավական համակարգի վրա։ Օրինակ՝ հռոմեացիների մոտ է առաջին անգամ օգտագործվել վետոյի իրավունք հասկացությունը։ Այն այսօր օգտագործում են
ՄԱԿ–ի Անվտանգության խորհրդում։ Հուլիոս Կեսարի օրոք Ք. ա. 45 թ. կատարվեց տոմարի բարեփոխում։ Նախկին լուսնային օրացույցը փոխարինվեց արևայինով։ Տարին, ըստ դրա, բաղկացած էր 365 և կես օրից։ Չորս տարին մեկ փետրվարին ավելացվում էր մեկ օր։ Հուլիոսյան օրացույցը մնաց կիրառման մեջ ընդհուպ մինչև XX դարի սկզբները։ Մինչ
օրս շատ երկրներ օգտագործում են հռոմեական ամսանունները (օրինակ՝ հուլիս, օգոստոս, հունվար և այլն): Հին Հռոմում կար օրաթերթի նախատիպը։ Մագաղաթի վրա գրում էին քաղաքի նորությունների, օրենքների, կարևոր իրադարձությունների և մարդկանց մասին։ Այդ մագաղաթները ամրացնում էին քաղաքի տեսանելի վայրերում, բաժանում հայտնի հռոմեացիներին։ Հռոմում քաղաքացիները կարող էին օգտվել կառքերից, որոնց վրա կային հատուկ սարքեր։ Դրանք հաշվում էին անցած ճանապարհը, և համապատասխան գումար էր գանձվում օգտվողից։ Այն ներկայիս տաքսիների հռոմեական տարբերակն էր։ Հռոմեացիները հակում ունեին շենքերի պատերին գրառումներ կատարելու կամ նկարելու (գրաֆիտի)։
Այն, ինչ այսօր համարվում է արվեստի ճյուղ, լայնորեն տարածված էր Հռոմում։ Քաղաքի տարբեր շինությունների պատերի գրառումները պատկերացում են տալիս հռոմեացիների առօրյա կյանքի մասին։ Կային նաև գովազդային գրառումներ։ Հռոմեական կայսրությունում հռոմեականացման
գործընթացի առավել կարևոր ուղղությունը լատիներենի ներդրումն էր։ Օրինակ՝ արդեն I դարում Գալլիայի քաղաքների բնակչության խոսակցական լեզուն գերազանցապես լատիներենն էր։
Լատինական այբուբենը հետագայում լայնորեն տարածվեց Եվրոպայում։ Մինչ օրս լատիներենը կաթոլիկ եկեղեցու արարողակարգի լեզուն է։ Միջնադարում այն նաև եվրոպական գիտության լեզուն էր։ Այսօր էլ ընդունված է գիտական տերմինները ներկայացնել լատիներենով։ Լատինական այբուբենը հիմք է դարձել աշխարհի շատ այբուբենների (օրինակ՝ անգլերենի, ֆրանսերենի, իտալերենի, գերմաներենի, իսպաներենի և այլն) համար։ Մեծ տարածում ունեն նաև հռոմեական թվերը։ Հռոմեացիները օգտագործում էին նոր դեղամիջոցներ և վիրահատական գործիքներ։ Առկա բուժման համար առանձնացված էին հատուկ կառույցներ՝ հոսպիտալներ։ Հռոմեացիները մեծ ուշադրություն էին դարձնում բնակչության առողջապահության խնդիրներին։
Հռոմեացիները կատարելության հասցրին ճանապարհաշինությունը և ստեղծեցին ճանապարհային երթևեկության կանոններ և նշաններ։ Հռոմում տարածում էին գտել նաև արագ սննդի կետերը, որտեղ մարդիկ կարող էին սնվել տեղում։ Հարուստ հռոմեացիների տանը կար նաև հատակի տաքացման համակարգ։ Այն օգտագործում էին նաև
հռոմեական բաղնիքներում։

ԱՀՄԱԴԸ

Ահմադ պատմությունը շատ հետաքրքիր պատմություն է, որը պատմում է մի տղայի քեռիյի մասին քեռիյի անունը Ահմադ է նա շատ զվառճալի մարդ է լինում, բայց մի որ հերոսը վեր է կենում և տենում, որ իր քեռի ահմադը հեռացել է, որովհետև պարզվում է, որ նա թուրք է և եղել է իրենք ծառան և իրավունքներն ստանալով նա ետ գնաք Թուրքիա։

Ւմ ընկեր նեսոն

Պատմվածքում հստակորեն արտահայտված է հարուստների և աղքատների միջև եղած տարբերությունը: Այն երեխաները, ովքեր կարող էին վճարել ուսումնարանի տարեկան վարձը, ստանում էին կրթություն, իսկ աղքատ ընտանիքների երեխաները, ինչպես Նեսոն, մնում էին դուրս:

Գոյականի թիվը

Գոյականի թիվը

Գոյական անուններն ունեն երկու թիվ՝ եզակի և հոգնակի։ Եզակի թիվը ցույց է տալիս եզակի, մասնավոր առակա կամ տվյալ տեսակի առարկան ընդհանրապես, ինչպես՝ ծառ, տղա։ Բառի ուղիղ ձևն է։ Հոգնակի թիվը ցույց է տալիս նույն տեսակի մեկից ավելի առարկաներ՝ ծառեր, տղաներ։ Կազմվում է եր և ներ վերջավորությունների միջոցով։ Միավանկ բառերին ավելանում է եր վերջավորությունը, իսկ բազմավանկներին՝ ներ-ը։

(Ուսումնական գարուն) Յասոնը և Ոսկե գեղմը

Յասոնը, Թեսալիայի գահի օրինավոր ժառանգը, Պելիասի կողմից ստանում է անհնարին առաջադրանք. գտնել և բերել Ոսկե գեղմը՝ Կոլքիդայում պահվող կախարդական ոսկյա մորթին։ Նա «Արգո» նավով ճանապարհ է ընկնում Արգոնավորդների հետ, հաղթահարում է բազմաթիվ վտանգներ, ապա՝ Կոլքիդայի թագավոր Այետեսի դրված մահացու փորձությունները։ Կախարդուհի Մեդեայի օգնությամբ Յասոնը գողանում է գեղմը և փախչում, սակայն նրանց վերադարձը լի է դրամատիկ իրադարձություններով։

1․ Տեքստը կարդա՛՝ դուրս բերելով գոյականները (չմոռանաս նշել գոյականի տեսակը, թիվը և հոլովը)։

1. Առյուծը – Հատուկ, եզակի, ուղղ.
2. մուկ – Հասարակ, եզակի, ուղղ.
3. մարմնին – Հասարակ, եզակի, տր.
4. լավության – Հասարակ, եզակի, սեռ.
5. որսորդների – Հասարակ, հոգնակի, սեռ.
6. ճանկը – Հասարակ, եզակի, ուղղ.
7. պարանով – Հասարակ, եզակի, գործ.
8. ծառին – Հասարակ, եզակի, տր.
9. անտառը – Հասարակ, եզակի, ուղղ.
10. գազանները – Հասարակ, հոգնակի, ուղղ.
11. ականջը – Հասարակ, եզակի, ուղղ.

2․ Տեքստը փոխադրի՛ր յոթ-ութ նախադասությամբ։

Առյուծը քնած էր, երբ մի մուկ բարձրացավ նրա մարմնին և սկսեց վազվզել: Առյուծը արթնացավ, բռնեց մկանը, բայց վերջինս աղաչեց՝ խոստանալով հատուցել լավությամբ: Առյուծը ծիծաղեց մկան վրա, բայց նրա ինքնավստահությունից տպավորված՝ ազատ թողեց: Օրեր հետո առյուծը որսորդների թակարդն ընկավ և պարանով կապվեց ծառին: Նրա մռնչոցից անտառի բոլոր գազանները վախեցան, և ոչ ոք չմոտեցավ օգնելու: Մուկը լսելով առյուծի ձայնը՝ վազեց, կրծեց պարանն ու ազատեց նրան: Առյուծը հասկացավ, որ նույնիսկ փոքրիկ մուկը կարող է մեծ բարիք անել: Մուկն ասաց.

-Հիմա գիտես, որ երախտագիտությունը չափ չի ճանաչում:

Առյուծը քնած էր: Մի մուկ եկավ ու բարձրացավ նրա մարմնին, սկսեց վազվզել նրա վրայով: Առյուծը զարթնեց ու բռնեց նրան:
Հենց այն է, ուզում էր խժռել, մուկը խնդրեց.
-Բա՛ց թող ինձ, ես քո լավության տակից դուրս կգամ:
Առյուծը քահ-քահ ծիծաղեց, թե մո՞ւկը պիտի իրեն լավություն անի: Բայց մկան ինքնավստահությունը դուր եկավ, ու նրան բաց թողեց: Բայց այնպես պատահեց, որ մուկն իսկապես հատուցեց առյուծին՝ նրա կյանքը փրկելով:
Ամենահզորներն էլ կարող են փորձանքի հանդիպել: Մի օր առյուծն ընկավ որսորդների ճանկը: Նրանք առյուծին պարանով կապկպեցին ծառին: Առյուծը ցավից ու վիրավորանքից մռնչում էր: Նրա զարհուրելի ձայնն ամբողջ անտառը բռնել էր, բայց ո՞վ կմոտենար. բոլոր գազանները թաքնվել էին: Առյուծի ձայնն ընկավ մկան ականջը: Մուկը վազելով եկավ, կրծեց պարանն ու ազատեց նրան:
Երբ արդեն հեռու էին մարդկանցից, մուկն ասաց.
-Այն ժամանակ ծիծաղեցիր ինձ վրա և չհավատացիր ինձ, հիմա իմացի՛ր, որ մուկն էլ կարող է երախտահատույց լինել:

Դասացուցակ

ժամատախտակ

Տեխնոլոգիայի խմբեր-Հասմիկ Գ․

Ֆիզկուլտուրայի խումբը, օրը-Բասկետբոլ երեքշաբթի

Ընտրության խմբեր-սուսերամարտ

Լրացուցիչ պարապմունք դպրոցում-ոչ

Երկարօրյա-ոչ

Լրացուցիչ պարապմունք դպրոցից դուրս-բադմինթոն

Նախագծային աշխատանք/հղումը տեղադրել/-Կոմիտաս կաքավիկ,Ինչ է կարելի պատրաստել թափոններից, (Ուսումնական գարուն) Յասոնը և Ոսկե գեղմը

Դպրոցի երթուղային, որ համարն է (միակողմանի, երկկողմանի)-երկկողմանյա գալ41 գնալ7

Արշավախմբային ճամփորդություն(բարձունք, Արատես, Արտանիշ․․․․)- գնացել եմ արատես

• Մի շարք գրաբարյան բառեր հոգնակիի կազմության ժամանակ վերականգնում են ն մասնիկը՝ ստանալով ներ վերջավորությունը։

Դրանք են՝ բեռ, գառ, լեռ, եզ, դուռ, մատ, նուռ, ծունկ, թոռ, կուռ, ծոռ, ձուկ, հարս, մուկ բառերը։

• Կին-կանայք, մարդ-մարդիկ, պարոն-պարոնայք
• Բաղադրյալ գոյականները, որոնց վերջին բաղադրիչը միավանկ արմատ է, երկու ձևով են հոգնակի կազմում: Եթե այդ միավանկ արմատը գոյականի իմաստ ունի (օրինակ՝ դաշտավայր, հեռագիր), ավելանում է –եր  վերջավորություն: Իսկ եթե բառավերջի միավանկ արմատը  բայարմատ է (օրինակ՝ ժամացույց, վիպագիր), ավելանում է– ներ վերջավորությունը:
• Եթե մեկուկես վանկանի բառի կես վանկը գտնվում է բառասկզբում, ապա ավելանում է ներ։ Օրինակ՝ բը-ժիշկ-ներ։ Իսկ եթե մեկուկես վանկանոց բառի կես վանկը գտնվում է բառավերջում, ապա ավելանում է եր։ Օրինակ՝ կայ-սըր-եր։

Հասարակ գոյականները եզակի թվով գործածելիս կարող են անվանել առանձին առարկաներ և կարող են լինել առարկաների ընդհանուր անուն (օրինակ՝ փիղ ասելով հասկանում ենք և´ մեկ փիղ, և´ փիղ ընդհանրապես):

Գոյականի հոլովումը

Առաջադրանքներ

Գոյականի հոլովումը

1. Հարցական դերանվան փոխարեն գրի´ր տրված գոյականները՝ պահանջված ձևով (սեռական-տրական հոլովով):

Հավատալ ո՞ւմ

• ընկերոջը
• եղբորը
• մարդուն
• մարդկությանը
• խոսքին
• գործին
• վերադարձին

Հավատալ ինչի՞ն

• ընկերոջ
• եղբոր
• մարդու
• մարդկության
• խոսքի
• գործի
• վերադարձի

Հավատալ ո՞ւմ : Հավատալ ինչի՞ն:

2. Հարցական դերանվան փոխարեն գրի´ր տրված գոյականները՝ պահանջված ձևով (բացառական հոլովով):

Խուսափել ումի՞ց

• ընկերոջից
• եղբորից
• մարդկանցից
• հանդիպումից
• զրույցից
• հարցուփորձից

Խուսափել ինչի՞ց

• ընկերոջից
• եղբորից
• մարդկանցից
• հանդիպումից
• զրույցից
• հարցուփորձից

Խուսափել ումի՞ց: Խուսափել ինչի՞ց:

3. Հարցական դերանվան փոխարեն գրի´ր տրված գոյականները՝ պահանջված ձևով (գործիական հոլովով):

Տարվել ումո՞վ

• երեխայով
• աշակերտներով
• ընկերներով
• գրականությամբ
• մեքենայով
• սպորտով

Հետաքրքրվել ինչո՞վ

• երեխայով
• աշակերտներով
• ընկերներով
• գրականությամբ
• մեքենայով
• սպորտով

Տարվել ումո՞վ: Հետաքրքրվել ինչո՞վ:

4. Նայի´ր տրված բառերի գործիական հոլովաձևերի կազմությանը և բացատրի´ր: Տրված ձևերն ինչո՞վ են տարբերվում գործիականի այլ ձևերից:

Ուղղական և տրական հոլովները ունեն գրության մի ձև, իսկ գործիական հոլովով երկու տարբերակ։

Ուղղական                    Տրական                        Գործիական       

Բարձրություն             բարձրության                    բարձրությամբ կամ՝ բարձրությունով:

Ուրախություն           ուրախության                    ուրախությամբ կամ՝ ուրախությունով:

 Մտերմություն          մտերմության                      մտերմությամբ կամ՝ մտերմությունով:

Երդում  —                           երդման-                                 երդմամբ կամ՝ երդումով:

Արյուն —                              արյան                                     արյամբ կամ՝ արյունով:

Անուն —                               անվան                                   անվամբ կամ՝ անունով:

5. Երկինք և մարդ բառերի տրված բառաձևերը տեղադրի´ր հոլովման աղյուսակում:

Երկնքում, երկնքից, երկինքը(ը), երկնքով, երկնքի(ն), մարդով, մարդու(ն), մարդ(ը), մարդուց:

Ուղղական	երկինք(ը)	մարդ(ը)
Սեռական-Տրական	երկնքի(ն)	մարդու(ն)
Բացառական	երկնքից	մարդուց
Գործիական	երկնքով	մարդով
Ներգոյական	երկնքում	–

6. Ընկեր, սրճարան գոյականները հոլովի´ր:

Ի՞նչ հարցի է պատասխանում հոլովներից յուրաքանչյուրը:

1. Ուղղական – ո՞վ, ի՞նչ (ենթակա)
   • Օրինակ. Ընկերը (ո՞վ) եկավ։ Սրճարանը (ի՞նչ) փակ է։
2. Սեռական – ու՞մ, ի՞նչի (պատկանելիություն)
   • Օրինակ. Ընկերոջ (ու՞մ) գիրքն է։ Սրճարանի (ի՞նչի) տերը։
3. Տրական – ու՞մ, ինչի՞ն (հատկացում)
   • Օրինակ. Ընկերոջը (ու՞մ) տվեցի։ Սրճարանին (ինչի՞ն) մոտեցանք։
4. Հայցական – ու՞մն, ինչի՞ն (ուղիղ խնդիր)
   • Օրինակ. Տեսա ընկերոջը (ու՞մն)։ Շինեցին սրճարանը (ինչի՞ն)։
5. Բացառական – ու՞մից, ինչի՞ց (առանձնացում)
   • Օրինակ. Հեռացավ ընկերոջից (ու՞մից)։ Դուրս եկավ սրճարանից (ինչի՞ց)։
6. Գործիական – ու՞մով, ինչո՞վ (գործիք, միջոց)
   • Օրինակ. Խոսեց ընկերոջով (ու՞մով)։ Սրճարանով (ինչո՞վ) հետաքրքրվեց։
7. Ներգոյական – ու՞մ մեջ, ինչո՞ւմ (տեղ, վիճակ)
   • Օրինակ. Նստած էր ընկերոջում (ու՞մ մեջ)։ Գտնվում է սրճարանում (ինչո՞ւմ)։

 7. Կազմի´ր բառակապակցություններ՝ հարցական դերանունները փոխարինելով գոյականներով:

1. Վկայել ի՞նչ →
   • Վկայել իրադարձությունը
   • Վկայել փաստը
   • Վկայել անցքը
2. Վկայել ինչի՞ մասին →
   • Վկայել դեպքի մասին
   • Վկայել հանցագործության մասին
   • Վկայել պայմանագրի մասին
3. Հավատացնել ի՞նչ →
   • Հավատացնել ճշմարտությունը
   • Հավատացնել խոստումը
   • Հավատացնել լուրը
4. Հավատացնել ինչի՞ մասին →
   • Հավատացնել ապագա նախագծերի մասին
   • Հավատացնել հաջողության մասին
   • Հավատացնել փոփոխությունների մասին

8. Կազմի´ր բառակապակցություններ՝ հարցական դերանունները փոխարինելով գոյականներով:

Ընկնել ո՞ւր 

• Ընկնել գետը
• Ընկնել ձյունը
• Ընկնել անկողին
• Ընկնել փոսը
• Ընկնել ծառի տակ

Հանդիպել որտե՞ղ 

• Հանդիպել պարկում
• Հանդիպել համալսարանում
• Հանդիպել սրճարանում
• Հանդիպել երկաթուղու կայարանում
• Հանդիպել թատրոնի մոտ

 9. Կազմի´ր բառակապակցություններ` հարցական դերանունները փոխարինելով գոյականներով:

Տիրապետել ինչի՞(ն)

• Տիրապետել լեզվին (օր.՝ անգլերենին)
• Տիրապետել արվեստին (օր.՝ նկարչությանը)
• Տիրապետել գիտությանը (օր.՝ ֆիզիկային)
• Տիրապետել հմտություններին (օր.՝ ծրագրավորմանը)
• Տիրապետել գործիքին (օր.՝ դաշնամուրին)

Տիրել ի՞նչը (ինչի՞ն)

• Տիրել գահին
• Տիրել երկրին
• Տիրել քաղաքին
• Տիրել սրտին (փխբ.)
• Տիրել հզորությանը

Դավանել ինչի՞ն

• Դավանել կրոնին (օր.՝ քրիստոնեությանը)
• Դավանել գաղափարախոսությանը
• Դավանել հավատքին
• Դավանել սկզբունքներին
• Դավանել աշխարհայացքին